Η επιστημονική φαντασία ήταν ήδη από τα αρχαία χρόνια ένας τρόπος να ελέγξει ο άνθρωπος την πραγματικότητά του. Αυτό είναι ένα από τα θέματα που εξετάζει η έκθεση «Science Fiction: Ταξίδι στο Άγνωστο» που εγκαινιάζεται σήμερα στην Στέγη.
Γράφει η Αλεξάνδρα Κοροξενίδη
Αν η φαντασία έχει συχνά αποδειχθεί προπομπός της πραγματικότητας, τότε το έτος 2100 θα σημάνει, σύμφωνα με το μυθιστόρημα της Μέρι Σέλεϊ Ο τελευταίος άνθρωπος, τον αφανισμό του ανθρώπινου γένους. Το βιβλίο που γράφτηκε το 1826, δεν ήταν βέβαια μία προειδοποίηση για μία μελλοντική καταστροφή, αλλά «η ποίηση της επιστήμης παρουσιασμένη μέσα από την ποίηση της ζωής» όπως ήταν η ερμηνεία που δόθηκε στην πρώτη εμφάνιση του όρου «επιστημονική φαντασία», το 1851, στη συλλογή δοκιμίων για τη λογοτεχνία A Little Earnest Book upon a Great Old Subject του Γουίλιαμ Γoυίλσον.
Είτε ως ως δέος μπροστά στη δύναμη της τεχνολογίας, είτε ως κριτική στο παρόν, προβολή του παρόντος στο παρόν, διαφυγή από αυτό, είτε ως φόβος για το μέλλον, φόβος που γεννά και την επιθυμία του ανθρώπου να ελέγξει τον κόσμο του, τα έργα της επιστημονικής φαντασίας έχουν υπαρξιακό νόημα, πολιτικό περιεχόμενο («προπαγάνδα» ή αντίδραση στο κατεστημένο), αλλά τόση φαντασία όσο και πραγματικότητα ώστε να αποτελούν συχνά τη συνάντηση της φαντασίας με την πραγματικότητα, όπως στην πρόβλεψη των νέων μεθόδων αναπαραγωγής που περιγράφονται στον δυστοπικό κόσμο που ξετυλίγει εφιαλτικά ο Άλντους Χάξλεϊ στο Nέος Γενναίος Κόσμος (1931), στην κυριαρχία του κυβερνοχώρου και η εξάρτηση σε ένα υπερτεχνολογικό μέλλον όπως τη φαντάστηκε στο Νευρομάντη ο Γουίλιαμ Γκίμπσον τη δεκαετία του ’80 ή, πιο πρόσφατα, στις επιπτώσεις της τεχνολογίας όπως παρουσιάζονται στην τηλεοπτική σειρά Black Mirror (2011).
illustrations_from_the_original_windsor_magazine_publication_.jpg
steel.jpg
Η έκθεση Science Fiction: Ταξίδι στο Άγνωστο που εγκαινιάζεται σήμερα στην Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση, συμπαραγωγή με το Barbican όπου είχε παρουσιαστεί το καλοκαίρι, είναι μία συναρπαστική, χαοτική διαδρομή σε σταθμούς και έργα ή και πρόδρομους της επιστημονικής φαντασίας στη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο, την τηλεόραση και την εικαστική παραγωγή. Παρότι μέρος του βρετανικού Τύπου σχολίασε την έλλειψη εννοιολογικού πλαισίου και την απουσία συνδέσεων ανάμεσα σε κάποια εκθέματα, αδυναμία που την καθιστά περισσότερο θέαμα, όλες οι κριτικές τόνισαν τον τεράστιο πλούτο ετερογενούς υλικού που συγκεντρώνει.
Η έκθεση πατάει πάνω σε τέσσερις θεματικές: οι άγνωστες πλευρές της ζωής πάνω στη Γη, το διάστημα, οι πόλεις του μέλλοντος και η επιστημονική φαντασία σε σχέση με τη συνειδητότητα του ανθρώπου.
wanderer_above_the_sea_of_fog_by_caspar_david_friedrich.jpeg
Οι ψυχολογικές προεκτάσεις στην τελευταία αυτή θεματική αγγίζουν και τον θεατή εκείνον που αδυνατεί να κατανοήσει τα επιτεύγματα της τεχνολογίας και τις συχνά περίπλοκες ιστορίες ε.φ. ταινιών. Αξιοσημείωτη ήταν η ιδιαίτερη ψυχολογική, συχνά καφκαϊκή φόρτιση και μεταφυσικές αγωνίες που είχαν οι αφαιρετικές και αινιγματικές πλοκές των επεισοδίων της τηλεοπτικής σειράς Ζώνη του Λυκόφωτος(1959-1964), ίσως και επειδή οι ανατροπές συνέβαιναν σε περιβάλλοντα όχι εξωπραγματικά. Αυτήν τη λιτότητα συναντάμε και στο High-Rise(2015) του Βρετανού Μπεν Γουίτλεϊ για παράδειγμα, βασίζεται στην ομότιτλη νουβέλα του Τζ. Γκρ. Μπάλαρντ που γράφτηκε το 1975 ως αντίδραση στον μοντέρνο τρόπο διαβίωσης. Περιγράφει την απομόνωση από τον έξω κόσμο στην οποία σταδιακά οδηγούνται οι οι ένοικοι ενός πολυτελούς ουρανοξύστη και τις κλιμακούμενες εντάσεις που αυτή δημιουργεί ανάμεσά τους. Πρόκειται για ένα είδος απομόνωσης που σήμερα εμφανίζεται με το σύγχρονο πρόσωπο της πληροφορικής και του κυβερνοχώρου.
Μία δυστοπία στην οποία η ανθρωπότητα έχει αφανιστεί από μία εργαστηριακά κατασκευασμένη πανδημία περιγράφει και η Μάργκαρετ Άτγουντ στην τριλογία που ολοκληρώνεται με το Το τέλος του Κόσμου. Παρότι η συγγραφέας έχει ισχυριστεί ότι είναι αισιοδόξη ως προς την πορεία της ανθρωπότητας, τα βιβλία της, όπως Η Ιστορία της πορφυρής δούλης, παρά το υποδόριο χιούμορ, περιγράφουν σκοτεινές καταστάσεις γύρω από την ανθρώπινη συνθήκη.
Ο τελευταίος άνθρωπος της Μέρι Σέλεϊ, πέρα από όλα τα άλλα, ήταν σύμφωνα με την επικρατούσα κριτική, μια συμβολική αμφισβήτηση του ρομαντικού ιδεώδους της εποχής. Ήταν πολλές οι φορές που η επιστημονική φαντασία λειτούργησε συμβολικά. Η επίθεση ενάντια στην περιστολή της ελευθερίας και της ατομικής βούλησης στο Fahreinheit 451 ήταν ο τρόπος με τον οποίο ο Ρέι Μπράντμπερι εκπροσώπησε τη φιλελεύθερη αντίδραση στον μακαρθισμό (το έργο θα γυριστεί σε ταινία από τον Τριφό το 1966). Μ’ έναν τρόπο θυμίζει τον δυστοπικό, ολοκληρωτικό κόσμο που περιγράφει ο Ρώσος Γιεβγκένι Ζαμιάτιν στο μυθιστόρημα Εμείς (1921). Στο μονοκράτος του Zαμιάτιν επικρατεί μία απάνθρωπη ευταξία και ένα αυταρχικό αστυνομικό καθεστώς που στόχο έχει μέσα από τον διαστημόπλοιο Ολοκληρωτής να επιβληθεί και σε άλλους πλανήτες. Ο λαός ζει σε γυάλινα κτίρια που επιτρέπουν στο κράτος να παρακολουθεί κάθε τους κίνηση και αντί για ονόματα, έχουν αριθμούς. Ο Ζαμιάτιν είχε ζήσει τον απόλυτο κρατικό έλεγχο που οδήγησε τη Ρωσία στην πείνα στις αρχές της δεκαετίας του ’20 και γράφει μία προφητική ιστορία που καταδικάζει κάθε μορφή ολοκληρωτικού καθεστώτος (τo έργο θεωρείται ότι ενέπνευσε το 1984του Τζoρτζ Όργουελ) και προειδοποιεί για τους κινδύνους της τεχνολογικής εξέλιξης.
Η ανεξέλεγκτη δυναμική της γενετικής ή της τεχνολογίας πυροδοτούν λογικούς φόβους για τις επιπτώσεις τους στην ανθρώπινη ευτυχία και συνείδηση. Στην ταινία eXistenz (1999), στην οποία αναφέρεται η έκθεση στην Στέγη, μία παντοδύναμη εταιρεία βιντεοπαιχνιδιών παρασύρει τους παίκτες της σε ένα επικίνδυνο παιχνίδι εικονικής πραγματικότητας. Οι παίκτες συνδέονται με την κεντρική πλατφόρμα των βιντεο-παιχνιδιών μέσω ενός ενδοργανικού βιοβύσματος που τοποθετείται στο σώμα τους και οδηγούνται στον κόσμο στην ψηφιακής πλατφόρμας. Η έννοια της μετάλλαξης τόσο του ανθρώπου όσο και της πραγματικότητας είναι κεντρική καθώς τα όρια ανάμεσα στην πραγματικότητα και τον ψηφιακό κόσμο χάνονται.
air_wonder_stories_july_1929._the_cover_is_by_frank_r._paul.jpg
Στον αντίποδα της σκοτεινής αυτής ματιάς και επηρεασμένο από την ορμή του Διαφωτισμού, στο μυθιστόρημα Το έτος 2440 ο Λουί-Σεμπαστιάν Μερσιέ βάζει το 1770 τον πρωταγωνιστή του να ξυπνά σε μία ουτοπική, απόλυτα εύρυθμη κοινωνία που βασίζεται στα οφέλη της εξελιγμένης τεχνολογίας. Το Ταξίδι του Χανς Πφάαλ Στη Σελήνη (1835) αναδεικνύει τον Πόε ως έναν από τους πατέρες της επιστημονικής φαντασίας. Το διήγημα, το οποίο μνημονεύει και ο Ιούλιος Βερν στο μυθιστόρημα Από την Γη στην Σελήνη (1865), εκφράζει την σαγήνη που είχε ο κόσμος στις αρχές του 19ου αιώνα με τις τεχνολογικές εφευρέσεις.
Και τα δύο έργα θεωρούνται πρώιμα είδη της επιστημονικής φαντασίας, ενός είδους μυθοπλασίας που ονομάστηκε έτσι το 1929, όταν ο δημοσιογράφος Xούγκο Γκέρνσμπακ εγκαινίασε το pulp περιοδικό Scientifiction (θα ακολουθήσει το Science Wonder Stories), στο οποίο εκδίδονταν εμβληματικές ιστορίες όπως του Ιουλίου Βέρν, του Τζορτζ Γουέλς (Η Μηχανή του Χρόνου του 1895 αντανακλά τις θεωρίες που ο Άινσταϊν θα εκφράσει λίγα χρόνια αργότερα) ή του Έντγκαρ Άλαν Πόε του οποίου Η διήγηση του Αρθούρου Γκόρντον Πυμ από το Ναντάκιναποτελεί ένα από τα λαμπρά δείγματα λογοτεχνίας που μιλούν για το κοσμικό μυστήριο και την ασημαντότητα του ανθρώπου μπροστά στο άγνωστο (για κάποιους ενέπνευσε το Mόμπυ Ντικτου Χέρμαν Μέλβιλ).
Ο φόβος ότι ο άνθρωπος θα γίνει υποχείριο άλλων δυνάμεων έχει όμως και την αντίστροφη, δημιουργική πλευρά, στην οποία ο άνθρωπος δεν λειτουργεί αναγκαστικά από θέση άμυνας: αυτή η πλευρά είναι η επιθυμία του να κατακτήσει ή να γνωρίσει τον κόσμο και να φαντάζεται παραδείσιους κόσμους, άγνωστους μέσα στην απεραντοσύνη της Γης, όπως τη Νέα Ατλαντίδα, ένα μυθικό νησί κάπου στον Ειρηνικό ωκεανό που περιγράφει το 1624 στο ομότιτλο ημιτελές του έργο ο Φράνσις Μπέικον.
courtesy_of_the_british_interplanetary_society.jpg
Από την αρχαιότητα ήδη, συναντούμε τον Ικαρομένιππο (περ. 162 μ.Χ) του Λουκιανού, τον ήρωα που ταξιδεύει στο φεγγάρι, όπου συναντά θαυμαστά όντα. Επηρεασμένος από τις θεωρίες του Κοπέρνικου και του Κέπλερ αλλά και υπό το πνεύμα των ευρωπαϊκών κατακτήσεων του Νέου Κόσμου που θα εγκαθιδρύσουν την αποικιοκρατία, ο Bρετανός κληρικός Φράνσις Γκόντγουιν γράφει το 1620 το The Man in the Moone. Σε αυτό, κατά τη διάρκεια του περιπετειώδους ταξιδιού επιστροφής από τις ανατολικές Ινδίες στη χώρα του, ο Ισπανός ήρωας φτάνει ακόμα και στο φεγγάρι, όπου συναντά μία ουτοπική κοινωνία. Έναν αιώνα αργότερα, τα περίφημα Ταξίδια του Γκιούλιβερ του Τζόναθαν Σουίφτ θα σατιρίσουν «τις ταξιδιωτικές ιστορίες» αλλά και την ίδια την ανθρώπινη φύση.
james_gillrayt.jpg
Τα ταξίδια του Γκιούλιβερ αποτελέσαν την έμπνευση για μία από τις μεγαλύτερες διαστημικές εποποϊίες στο χώρο της επιστημονικής φαντασίας τον 20ο αιώνα, την εποχή του Ψυχρού Πολέμου όταν η κατάκτηση του διαστήματος είχε ηρωϊκό, πολιτικό και προπαγανδιστικό νόημα. Η σειρά Star Trek (1966-1969) μπορεί να χαρακτηρίστηκε από τους New York Times αστροναυτική σαπουνόφουσκα, είχε όμως σύνθετες αποχρώσεις. Πέρα από το ότι εξέφραζε τα φιλειρηνικά, ιδεαλιστικά ιδεώδη της δεκαετίας του ’60 και παρουσίαζε συγκρούσεις και διλήμματα στα οποία η ηθική και το καλό υπερτερούσαν, η αποδοχή του «διαφορετικού» στο Star Trek ήταν μέρος της δημοκρατικής, αντιρατσιστικής και πολυπολιτισμικής αυτής ματιάς –υπεύθυνη επικοινωνίας στο Enterpise είναι μια μαύρη γυναίκα, η Ουχούρα (η Νισέλ Νίκολς που υποδυόταν τον ρόλο ήθελε να εγκαταλείψει την σειρά, αλλά ο Mάρτιν Λούθερ Κινγκ την έπεισε να παραμείνει). Κάποια μέλη του πληρώματος μάλιστα δεν έχουν καν ανθρώπινη καταγωγή. Ο Dr. Spock είναι μισός Βουλκάνιος. Οι Βουλκάνιοι είναι οι πρώτοι εξωγήινοι με τους οποίους το πλήρωμα έρχεται σε επαφή, όντα που ζουν με ιδιαίτερη πειθαρχία και λογική και έχουν την ικανότητα να δαμάζουν τα συναισθήματά τους.
Aυτή η προσφιλής για τον άνθρωπο εικόνα του εξωγήινου που θα συναντήσουμε και στο Avatar (2009), θα αποκτήσει ιδιαίτερη συναισθηματική φόρτηση στην θρυλική πολυβραβευμένη ταινία του Σπίλμπεργκ Ε.Τ.. Η φιλία του δεκάχρονου Έλιοτ με τον συμπαθητικό εξωγήινο που παγιδευμένος στη Γη προσπαθεί να βρει τρόπο να επιστρέψει στον πλανήτη του (η ταινία The Martian του 2015 θα είναι μία εφιαλτική αντιστροφή της ιστορίας), μπορεί να ιδωθεί ως η ανάγκη του ανθρώπου να μην αισθάνεται μόνος στην απεραντοσύνη του κόσμου, αλλά να φανταστεί το άγνωστο διάστημα ως κατοικία όντων με τα οποία μπορεί να επικοινωνήσει.
Το ενδιαφέρον είναι ότι την ίδια χρονιά που κυκλοφορεί το E.T., προβάλλεται και το μελαγχολικό Blade Runner του Ρίντλεϊ Σκοτ. Eδώ, οι «άλλοι» είναι οι ρέπλικες, γενετικά τροποποιημένα όντα που μοιάζουν άνθρωποι, αλλά κατασκευάζονται για να είναι δούλοι τους σε αποικίες του έξω κόσμου. Κατά κάποιον τρόπο, οι ρέπλικες αυτές θυμίζουν τα ρομπότ που επινόησε ο Τσέχος Kάρελ Τσάπεκ το 1921 στο θεατρικό έργο Τα Ρομπότ και αντιπροσωπεύουν την ανθρώπινη αλαζονεία για κυριαρχία και έλεγχο ακόμα και σε έμψυχα όντα. Και αν στο έργο του Τσάπεκ τα όντα αυτά καταστρέφουν τον δημιουργό τους, τον άνθρωπο, στο Blade Runner ο έρωτας και η διαφυγή από το δυστοπικό Λος Άντζελες καταλήγει σε πικρό, αλλά ανθρώπινο τέλος.
Η γνώση και η κατάκτησή της ήταν πάντα ένα ιδεώδες. Αλλά όπως δείχνει εύστοχα ο Βολταίρος στη φιλοσοφικού στοχασμού ιστορία Μικρομέγας με τον πρωταγωνιστή να επισκέπτεται τη Γη από το άστρο του Σείριου, ο άνθρωπος είναι πολύ μικρός σε σχέση με το σύμπαν και για να έχει επίγνωση της σημαντικότητάς του, πρέπει πρώτα να γνωρίζει την θέση του αυτή στον κόσμο.
Όπως φαίνεται και από τo 2001, Οδύσσεια του Διαστήματος (1968) του Στάνλεϊ Κιούμπρικ, o άνθρωπος αναζητά την καταγωγή του και διερωτάται συνειδητά ή μη γύρω από τη θέση του στον κόσμο. Το πώς διαχειρίζεται το ερώτημα αυτό είναι πάντα το ζητούμενο. Διότι η αδυναμία του, η επίγνωση της θνητότητας του, μπορεί να τον οδηγήσουν στη χαρά της ανακάλυψης, μπορεί όμως να τον εξωθήσουν στον ακραίο κίνδυνο και την καταστροφή του.
H έκθεση Science Fiction: Ταξίδι στο Άγνωστο διαρκεί έως τις 14 Ιανουαρίου 2018.
Ιδεογράφος 